Turyści odwiedzający Egipt nieraz stykają się z miejscowymi chrześcijanami. Ich kontakt ogranicza się zwykle do oglądania świątyń. Szczególnie dla turystów z Europy Zachodniej, chrześcijaństwo Egiptu jest to świat praktycznie nieznany. Mowa tu o Kościele Koptyjskim. A warto wiedzieć, że jest to świat wielkiej wiary i starożytnej tradycji. Mieszkając na Bliskim Wschodzie wielokrotnie uczestniczyłem w ich nabożeństwach i zawsze podziwiałem ich zaangażowanie, ich modlitwę. Myślę, że warto powiedzieć parę słów o tym niezwykłym Kościele, od wieków istniejącym w morzu islamu.
Misję ewangelizacji w Egipcie prowadził św. Ewangelista Marek. Jego uważa się za założyciela pierwotnego Kościoła egipskiego. Spuścizną działalności św. Marka jest Kościół Prawosławny, zwierzchnikiem którego jest Patriarcha, rezydujący w Aleksandrii. Aktualnie jest nim Teodor II. Jest to jeden z najstarszych patriarchatów, zajmujący drugie honorowe miejsce po Patriarchacie Bizantyjskim pośród wszystkich patriarchatów prawosławnych. Od samego początku pozostaje on w jedności eucharystycznej ze wszystkimi Kościołami Prawosławnymi na świecie. W jego jurysdykcji znajdują się prawosławni chrześcijanie całej Afryki.
Kościół egipski odegrał czołową rolę w kształtowaniu się pierwotnej teologii chrześcijańskiej. W Egipcie działali m.in. Atanazy Wielki, Cyryl Aleksandryjski, Orygenes. Tu narodził się anachoretyzm i monastycyzm. To w pustyniach Egiptu znajdowali schronienie dla modlitwy i ascezy pustelnicy chrześcijańscy. Jednym z pierwszych anachoretów był św. Antoni Wielki. To jego uważa się za założyciela życia zakonnego w Egipcie.
Drugim kościołem Egiptu, który na skutek sporów chrystologicznych, wyodrębnił się z Patriarchatu Aleksandryjskiego i od V wieku istnieje samodzielnie, jest Kościół Koptyjski. Jest to Kościół monofizycki. Jak wiemy od Kościoła powszechnego odpadli tzw. nestorianie i monofizyci. Obie herezje były potępione przez Sobór Powszechny w Chalcedonie z 451 r. Dziś przedstawiciele Kościoła Koptyjskiego twierdzą, że zaliczenie ich do monofizytów było nieporozumieniem. Kościół wyznawał i wyznaje, że Jezus Chrystus posiada zarówno pełnię Boskości, jak i pełnię człowieczeństwa. Wierzy również w dwie natury w Chrystusie - ludzką i Boską, które są zjednoczone w jednym, bez zmieszania i bez zmiany.
Duchowym przywódcą Koptów jest patriarcha rezydujący w Kairze. Od 1971 r. jest nim Szenuda III, uważany za jednego z najbardziej wpływowych przywódców religijnych na świecie. Kościół aktywnie uczestniczy w pracach Światowej Rady Kościołów.
Kościół Koptyjski zachowuje w liturgii starożytną tradycję monastyczną. Nabożeństwa wyraźnie noszą cechy modłów ascetycznych, są długie. Liturgie odprawia się w piątki i niedziele. Wynika to z tego, iż w islamie piątek jest dniem świątecznym, a więc wolnym od pracy. Liturgię zwykle poprzedza jutrznia. Nabożeństwa odprawiane są w języku koptyjskim. Zarówno duchowni jak i wierni zdejmują w świątyni buty. Być może zwyczaj ten bierze swój początek z Synaju, gdzie Mojżesz zdjął obuwie przed krzewem gorejącym. Za Liturgią śpiewają diakoni, którym wtórują wierni. W świątyniach są ławki, ale rzadko widuje się wiernych siedzących. Kobiety i dzieci stoją osobno. Wszystkie mają na głowach białe chusteczki. Sakrament komunii poprzedzany jest sakramentem spowiedzi. Komunie podaje się pod dwoma postaciami. Do Eucharystii wierni podchodzą dwukrotnie. Najpierw duchowny podaje cząstkę chleba, a następnie trzykrotnie łyżeczką wino z kielicha. Kobiety i dzieci przystępują do komunii w drugiej kolejności. Do Eucharystii używa się chleba pszennego wypiekanego na drożdżach. Pieczętowany jest jak prosfora w Prawosławiu. Świątynie koptyjskie podobne są do świątyń prawosławnych. Część ołtarzową oddziela ikonostas. Tu odbywa się większość nabożeństw. Diakoni zwykle stoją na zewnątrz po obu stronach wrót królewskich.
Na skutek wielowiekowej izolacji od reszty chrześcijaństwa, Kościół Koptyjski posiada wiele odrębności religijnych. Praktykuje na przykład niektóre obrzędy żydowskie jak obrzezanie i święcenie szabatu. Zachował niektóre reguły biblijne dotyczące produktów spożywczych (koszerność). Rok liturgiczny składa się z 13 miesięcy, z czego 210 dni to dni postne, a więc nie spożywa się produktów zwierzęcych. Wyjątkowo rygorystycznie przestrzegany jest Wielki Post.
Kościół Koptyjski celebruje siedem świąt większych i siedem mniejszych. Większe to: Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Objawienie Pańskie, Niedziela Palmowa, Wielkanoc, Wniebowstąpienie i Zesłanie Ducha Świętego. Mniejsze święta poświęcone są zazwyczaj upamiętnieniu popularnych świętych.
Podobnie jak w Prawosławiu - Kościół Koptyjski praktykuje siedem sakramentów. Sakrament chrztu odbywa się przez trzykrotne zanurzenie w poświęconej wodzie. W czasie chrztu tatuuje się dziecku znak krzyża.
Pod względem organizacyjnym patriarchat podzielony jest na metropolie i diecezje, którymi kieruje ponad 90 biskupów. Wszyscy biskupi są członkami świętego synodu przy Patriarchacie. Wielu Koptów mieszka też poza granicami Egiptu. Dlatego też znaczna część diecezji jest w obu Amerykach, Europie i Azji. Niewielka społeczność koptyjska zamieszkuje także w Polsce.
Dziś Kościół Koptyjski to swoisty fenomen. Pomimo, że większość Egipcjan wyznaje islam, a kościoły chrześcijańskie w tych środowiskach wszędzie są dyskryminowane, a nawet prześladowane - Kościół ten przeżywa swój duchowy renesans i stanowi jeden z najbardziej pasjonujących zjawisk religijnych naszych czasów. Obserwujemy gwałtowny wzrost powołań kapłańskich i monastycznych zapełniających seminaria i monastery. Jeszcze pół wieku temu monastery te niemal świeciły pustkami. Dziś przebywa w nich po sto i więcej mnichów. Są też i takie, gdzie ilość braci zakonnej sięga nawet trzystu osób. I co ważne, dzieje się to w czasach tak wielkiego odstępstwa niemal całych narodów od religii, od Boga.
Zjawisko występujące w Egipcie nie jest jednak dziełem przypadku. Chrześcijanie Egiptu okazali się być godnymi widzieć własnymi oczyma naszą Orędowniczkę – Matkę Bożą. To Ona w 1968 roku wielokrotnie zjawiała się w Kairze nad świątynią koptyjską w dzielnicy Zajtun. Ten niezwykły, chyba jedyny w skali światowej, cud widziały setki tysięcy ludzi. Objawienie się Bogarodzicy bez wątpienia zapoczątkowało wielki powrót narodu do swoich chrześcijańskich korzeni. Swoje odrodzenie Kościół Koptyjski zawdzięcza także swoim wielkim Patriarchom - św. Cyrylowi VI (zm. w 1971r.) oraz obecnemu - Szenudzie III. To przy św. Cyrylu miał miejsce ten wielki cud. Lud koptyjski żyje dziś tym co nadprzyrodzone. Sukces tej Wiosny Kościoła tkwi głównie w intensywnym życiu liturgicznym, duchowym i sakramentalnym. Kluczem odnowy jest comiesięczna spowiedź i komunia święta oraz kierownictwo duchowe, płynące głównie z monasterów.
Świeccy Koptowie utrzymują ścisłą więź z mnichami. W monasterach odprawiają rekolekcje, wędrują z całymi rodzinami i spędzają tu święta i dni wolne od pracy. W monasterach też chętnie chrzczą swoje dzieci. Odwiedziny u mnichów stają się źródłem kolejnych powołań. Do monasterów trafiają co raz to młodsi. Pomimo to średni poziom wykształcenia braci zakonnej jest zdumiewająco wysoki. Wielu jest mnichów starszych. To oni prowadzą nowicjuszy po ścieżkach doskonalenia duchowego. Do nich też płynie nieustająca fala pątników po porady duchowe i modlitwy. I tak było od wieków.
Obecnie Kościół Koptyjski posiada 60 monasterów, w których posługę zakonną prowadzi ok. 2 tysięcy mnichów. Centrum życia monastycznego Egiptu znajduje się na pustyni Wadi-Natrun (ok.75 km na zachód od Kairu). Są tu 4 monastery koptyjskie: św. Makarego (115 mnichów), św. Paisjusza (160 mnichów), monaster Baramus (105 mnichów) i monaster Surian (145 mnichów). Te cztery monastery są prawdziwą kuźnią kadr Kościoła Koptyjskiego. Tylko z monasteru Wadi-Natrun pochodzi 64 biskupów koptyjskich.
Egipt to prawdziwa kolebka monastycyzmu. Już od IV w. po ustaniu prześladowań, dziesiątki tysięcy, poszukujących zbawienia, wyruszyło na pustynię. Pustynie Egiptu zaliczane są do miejsc wyjątkowo trudnych do zamieszkania. Nawet na terenach skalistych, gdzie można znaleźć lub wydrążyć schronienie, jednak pozbawionych zieleni i wody, z temperaturami w cieniu 40 i więcej stopni - życie ascetów graniczyło z cudem. W takich warunkach wielu z nich przebywało w modlitwie dziesiątki lat. Część z nich nie miała już nawet odzienia. Takim był św. Onufry, patron duchowy Klasztoru w Jabłecznej. Taką też była św. Maria Egipska, która stąpała po wodzie jak po lądzie, a w czasie modlitwy odrywała się od ziemi. Przykład ten dowodzi czegoś bardzo istotnego, a mianowicie, że naszą naturę możemy albo skazać na wieczne potępienie albo nawet upodobnić do natury Bożej. Tysiące i tysiące pustelników egipskich wybrało tę drugą opcję nie zważając na trudy i warunki, w jakich przyszło im się żyć. To stąd, z pustyń Egiptu monastycyzm rozprzestrzenił się początkowo w Syrii, następnie w Kapadocji, Atosie i od tysiąca lat kontynuowany jest w Europie. Szczególny rozkwit monastycyzmu odnotowała Rosja.
Kościół Koptyjski wielką czcią otacza miejsca pobytu w Egipcie Świętej Rodziny. Jak wiemy tuż po złożeniu pokłonu przez magów św. Józef miał we śnie widzenie aby z Dzieciątkiem i Jego Matką uciekał do Egiptu, gdyż Herod pragnie śmierci nowonarodzonego Jezusa. Wszędzie tam, gdzie zatrzymywała się Święta Rodzina, zdarzały się cuda. Dziś w tych miejscach stoją świątynie i monastery. Część z nich to ogromne sanktuaria, prawdziwe „latarnie pustyni” w sensie duchowym i przenośnym. Takim sanktuarium jest np. monaster św. Samuela położony na południe od słynnej oazy Fajum. Oświetlony nocą na bardzo wysokiej wieży krzyż rozjaśnia na wszystkie strony morze piasku. Część monasterów znajduje się wzdłuż doliny Nilu. Niezwykły jest monaster św. Antoniego Wielkiego położony nad Zatoką Sueską. Owa monastyczna oaza wzniesiona w IV w. pobliżu groty, w której ponad 80 lat żył św. Antoni. Nieco na południe znajduje się inna duchowa twierdza - monaster św. Pawła z Teb - pierwszego eremity i ucznia św. Antoniego. W monasterze tym mieszka ponad 250 mnichów zanurzonych w duchowości IV wieku. Najdalej na południe leży monaster w pobliżu miejscowości Asjut, dokąd dotarła św. Rodzina. Tu życie zakonne trwa bez przerwy od IV w. Znajduje się tu seminarium duchowne i studium teologiczne.
Godne jest też odnotowania centrum koptyjskie w Kairze. Miejscowi nazywają je po prostu dzielnicą koptyjską. Na niewielkiej przestrzeni znajduje się wiele światyń, niektóre bardzo stare. To prawdziwe sanktuaria, w których przechowywane są relikwie wielu świętych. W połowie ubiegłego wieku zbudowano tu ogromny sobór katedralny, mogący pomieścić ok. pięciu tysięcy wiernych. W tej świątyni znajdują się relikwie św. Ewangelisty Marka, zwrócone przez Watykan, oraz relikwie św. Atanazego Aleksandryjskiego. W Kairze jest ok. 100 koptyjskich cerkwi, nie licząc świątyń na przedmieściach. Tylko w rejonie Gizy jest 30 cerkwi. W całym Egipcie jest ok. tysiąca cerkwi koptyjskich.
I na zakończenie warto wyjaśnić znaczenie słowa Kopt. Jest to starożytna nazwa Egiptu, a sami chrześcijanie koptyjscy są potomkami rdzennych mieszkańców Egiptu. Język koptyjski również jest starożytnym językiem egipskim, zapisanym w alfabecie greckim. Koptyjski śpiew liturgiczny uchodzi za jeden z najstarszych na świecie.
Kończąc te bardzo okrojone informacje o Kościele Koptyjskim, wydaje się iż dla wielu będzie to swoistym odkryciem, że w wielkim islamskim kraju zachował się do naszych czasów tak niezwykły chrześcijański skarb - starożytny Kościół Koptyjski z tak ogromnym bogactwem duchowym i materialnym. Ilość wiernych tego Kościoła na całym świecie szacuje się na 11 milionów w tym ok. miliona mieszkających za granicą.
P.S.
Na początku artykułu była wzmianka, że Kościół Koptyjski jest kościołem monofizyckim, odłączonym od Kościoła Powszechnego na mocy postanowienia Soboru Powszechnego w Chalcedonie. Skoro więc Kościół ten wyznaje herezję - nie istnieje z nim łączność liturgiczna. Mało tego, zawieszone zostały nawet rozmowy ekumeniczne. Bilateralne rozmowy podejmowane są jedynie z Cerkwią Prawosławną w Rosji. Pomimo tego Kościół Koptyjski stał się swoistym wzorcem modlitwy, szacunku wobec świątyni i jej miejsca w życiu codziennym, poważania osób duchownych i braci zakonnej, wzorcem jak należy traktować innego człowieka w duchu Ewangelii.
Warto w tym miejscu jeszcze raz powołać się na znany na całym świecie cud z 1968 roku - wielokrotne zjawianie się nad cerkwią koptyjską Bogarodzicy. Jest to niewątpliwy znak, że i Koptowie są dziećmi Bożymi i jeśli Bóg ich nie odtrąca, nie czyńmy tego i my.
| 