Przez stulecia Słowianie porozumiewali się jednym językiem. Jeszcze w IX wieku Słowianie polscy spokojnie dogadywali się z bułgarskimi czy z Rusinami.
W okresie od VI do X w. Słowianie zajmowali ok. 20 procent powierzchni kontynentu europejskiego. W ciągu kilkuset lat, od schyłku IV i początku V w. zajęli wielkie obszary Europy. Pomimo tej rozległości terytorialnej społeczności słowiańskie wykazywały znacznie większe powiązania, niż jest to widoczne w świecie współczesnym. Zwłaszcza jeśli chodzi o języki, które wśród dawnych Słowian nie były jeszcze tak zróżnicowane jak współcześnie.
Wiadomo, że Słowianie zajęli prawie całą Europę Wschodnią, część Europy Środkowej i Europę Południową aż po Peloponez, dotarli nawet do Azji Mniejszej. Od zachodu graniczyli z Italią i państwem Franków, na północy ścierali się z Duńczykami i wikingami, a na wschodzie sąsiadowali z plemionami bałtyjskami - Prusami i Jaćwingami - oraz ugrofińskimi (Mordwa, Meria i Murom). Językiem panującym na tych obszarach stał się język słowiański. Początkowo plemiona Słowian nie były zbyt liczne, a zatem na nowych terenach, zajętych w wyniku wędrówek, musiał następować szybki wzrost ich populacji, co doprowadziło do „zeslawizowania” językowego miejscowej ludności.
Językoznawca Jerzy Nalepa stwierdził: „Języki słowiańskie zajmowały dawniej większe niż dziś terytorium w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej. Słowińskim językiem „połabskim”, czyli drzewiańskim, mówiono jeszcze w XVIII wieku na lewym brzegu Łaby, na południowy wschód od Hamburga. Zachodnia granica Słowian we wczesnym średniowieczu zaczynała się nad Bałtykiem u nasady Półwyspu Jutlandskiego, przy ujściu rzeki Ejdory (okolice Kilonii) i biegła stamtąd na południe na wschodnich przedpolach Hamburga przekraczała Łabę. Dalej biegła na zachód do rzeki Soławy (Saale) i obejmowała część dorzecza górnego Menu. Mniej więcej od okolic Ratyzbony kierowała się na południowy-wschód wzdłuż Dunaju, przekraczała tę rzekę pod Linzem (ok. 150 km na zachód od Wiednia) i przez Alpy Wschodnie dochodziła do Adriatyku w pobliżu Triestu. Na wschód od tej linii, więc w dzisiejszych Niemczech Wschodnich i skrawkach Niemiec Zachodnich, we wschodniej Austrii, na Węgrzech, w Rumunii i całej niemal Grecji, mówiono po słowiańsku. Słowiańskie wsie były nawet na Krecie i na wyspach południowo-duńskich. Jeszcze w XVI wieku podróżujący kupcy stwierdzili, że w Lubece nad Bałtykiem i w Grecji rozbrzmiewa ten sam język słowiański”.
Nasuwa się następujące pytanie: dlaczego miejscowa ludność pozwalała Słowianom na osiedlanie się? I godziła się z tym? Wydaje się, że skoro model kultury Słowian został przyjęty przez inne ludy, to był dla nich atrakcyjny. Łączył się ze znanym od dawna na tych rozległych obszarach europejskich i sprawdzonym modelem gospodarki rolniczo-hodowlanej. Społeczeństwa słowiańskie dzięki rozwiniętemu potencjałowi gospodarczemu i kulturalnemu w dużej mierze kształtowały przyszłe oblicze Europy.
Jeśli idzie o mowę Słowian, to wiadomo, że do dziś przetrwało ok. 15 języków słowiańskich, które dzieli się na trzy grupy: - południowo-słowiańską (bułgarski, macedoński, serbski, chorwacki, słoweński), - wschodniosłowiańską (rosyjski, białoruski, ukraiński), - zachodniosłowiańską (dolnołużycki, górnołużycki, kaszubski, czeski, słowacki i polski). W grupie zachodniosłowiańskiej był kiedyś jeszcze język połabski, z kolei w grupie południowosłowiańskiej czarnogórski, który uważa się za oddzielny język , a niekiedy za dialekt. Do tej grupy był też kiedyś przypisany wymarły już język staro-cerkiewno-słowiański, będący zapisem pierwotnego języka Słowian. Apostoł Słowian, Konstantyn zwany Cyrylem spisał go w słowiańskim mieście Sołuniu (dzisiejsze Saloniki) w Grecji. Używał do tego alfabetu zwanego głagolicą, uznawanego na ogół za najstarsze pismo Słowian. Język staro-cerkiewno-słowiański zawiera wszystkie cechy archaicznego języka Słowian z IX w., czyli posiada jery (półsamogłoski), liczbę podwójną, pierwotne odmiany i wyrazy. Można sądzić, że był naszym pierwotnym językiem.
Wszystkie języki słowiańskie mają wiele cech wspólnych, podobnie brzmiących słów i konstrukcji językowych jednak współcześnie najłatwiej jest się porozumieć Słowianom należących do tych samych grup językowych (wschodnia, zachodnia lub południowa).
Według językoznawców, prawie 80 procent wyrazów słowiańskich ma wspólny rdzeń, a prawie 40 procent brzmi podobnie. Jeszcze ok. IX w. od Peloponezu po Bałtyk i Zatokę Fińską można było porozumiewać się jednym językiem. Dopiero utworzenie własnych państw oraz znaczne rozprzestrzenienie się terytorialne Słowian spowodowały zróżnicowanie się mowy i wyodrębnienie języków narodowych w trzech spowinowaconych grupach językowych. Ale nawet dziś Polak jest w stanie porozumieć się z każdym innym Słowianinem pod warunkiem, że będą rozmawiali ze sobą powoli i wyraźnie.
W różnych językach zachowały się „pamiątki lingwistyczne” po dawnych czasach. I tak na przykład w języku polskim stosowane są nadal samogłoski nosowe, takie jak „ą” i „ę”, które były niegdyś powszechne u wszystkich Słowian, lecz poza Polską znikły. Jednym z najstarszych wyrazów brzmiących niemal identycznie we wszystkich językach słowiańskich jest wyraz „ręka”. Nadto wykazuje on pokrewieństwo językami bałtyckimi (w litewskim ręka to ranka), co znaczy, że pochodzi z czasów, kiedy Bałtowie i Słowianie stanowili wspólnotę bałtosłowiańską. Inne ogólnosłowiańskie wyrazy to na przykład – gród, noc, ciasto, człowiek. Natomiast za najstarsze zapisane słowa słowiańskie uchodzą wyrazy miód oraz strawa.
Artur Cecuła
| 